Giáo sư Đặng Hữu: Với dân, không gì che giấu được

(Tuổi trẻ) - GS Đặng Hữu - nguyên trưởng Ban Khoa giáo trung ương, nguyên bộ trưởng Bộ Khoa học - công nghệ và môi trường - khẳng định: "Giả dối trong khoa học chỉ là một phần rất nhỏ và nó là hệ quả của một xã hội mà giả dối đã thành nếp".

GS Đặng Hữu - Ảnh: Việt Dũng

* Thưa ông, thực tế cho thấy nỗi nhức nhối trong giới khoa học là phải tìm cách hợp thức các hóa đơn, chứng từ để có đủ tiền nghiên cứu. Ông bình luận gì về thực trạng này?

"Tôi rất buồn với cái cảnh vẫn thường thấy lâu nay là một người đi họp, dự hội nghị phải ký vào hai, ba, bốn tờ giấy để nhận tiền. Chuyện nhỏ như vậy mà không khắc phục được, để sự dối trá cứ phải diễn ra thì những chuyện khác làm sao mà khắc phục. " GS Đặng Hữu

 - Phải nói rằng đang có rất nhiều vấn đề xuất phát từ cơ chế. Chẳng hạn trong cơ chế chi cho khoa học thì từ rất lâu Bộ Tài chính lúc nào cũng muốn làm chủ về tài chính, quản lý việc chi tiêu, nhưng Bộ Khoa học - công nghệ mới là nơi quản lý về nội dung, chịu trách nhiệm trước sự phát triển của khoa học công nghệ.

Vì vậy mới nảy sinh chuyện không rõ quyền hạn và trách nhiệm của mỗi bên.Cách đây 15-20 năm đã có hiện tượng đưa ra các định mức, tiêu chuẩn trái khoáy, không thể nào làm được nhưng cơ chế tài chính vẫn buộc người ta làm như vậy. Khi đó có cảnh báo cho rằng cơ chế đó buộc các nhà khoa học thành những người nói dối.

 Nhà khoa học muốn làm cho được việc thì phải nói dối, phải hợp thức hóa để lấy tiền. Họp một buổi thì nói là hai, ba buổi.Làm khoa học mà buộc người ta phải lên danh mục rất là cụ thể, chi tiết mức chi từ khi có ý tưởng, hậu quả là nó giới hạn triệt tiêu sự sáng tạo.

Chẳng hạn tôi là nhà khoa học, lúc đầu ý tưởng của tôi là nghiên cứu công nghệ A, tôi phải lập dự án với các hạng mục chi để ra cái công nghệ A đó, nhưng trong thực tế nghiên cứu có thể tôi nghĩ ra cái A’ nữa, khổ là tôi chỉ có chừng ấy tiền và phải lựa chọn: hoặc là cứ nghiên cứu đến cái A thôi, hoặc là tìm cách nào đó để hợp thức hóa thêm số tiền để có thể ra kết quả tốt hơn.

Tôi lấy thêm ví dụ nữa, từ cơ chế thiếu công khai, dân chủ, thiếu quy định về phản biện khoa học cũng nảy sinh sự dối trá. Ví dụ khi làm một dự án, công trình thì người chủ đầu tư dự án, công trình đó (là những người có quyền lực và là người chi tiền) họ lập ra hội đồng khoa học để thẩm định, phản biện.

 Thường thì người ta chỉ chọn những nhà khoa học phát biểu có lợi cho họ. Công trình, dự án nào cũng nói là đã có góp ý, có phản biện, nhưng chỉ lấy những ý kiến thuận, những ý kiến trái chiều thì bị loại bỏ. Hậu quả là nhiều công trình, dự án thất thoát, hư hỏng mà không ai chịu trách nhiệm.

* Thưa ông, việc sửa đổi cơ chế để không buộc người ta phải dối trá cũng như khiến người ta không thể dối trá có dễ không?

- Tôi khẳng định việc sửa đổi không có gì khó, chỉ có điều chịu làm hay không mà thôi. Chẳng hạn, chuyện một người đi họp ký mấy tờ giấy để nhận tiền tôi dám chắc nó vẫn diễn ra trước mắt các đời bộ trưởng Bộ Tài chính, tại sao không sửa? Trong khoa học cũng vậy, hiện nay đang quản lý đầu vào, không quản lý đầu ra, người giỏi chạy dự án thì có tiền, nhưng kết quả dự án thế nào thì thiếu sự đánh giá.

Khi còn là thành viên Chính phủ, tôi đã nhiều lần khẳng định rằng trong lý thuyết chúng ta luôn khẳng định phải lấy hiệu quả làm đầu. Nhưng tôi chỉ nghe thấy báo cáo tổng kết là đã chi tiêu từng này, còn cái việc chi tiêu đó hiệu quả ra sao, đem lại tăng trưởng GDP bao nhiêu, tăng năng suất bao nhiêu thì rất hiếm thấy đánh giá. Công tác cán bộ cũng vậy, chỉ thấy dựa vào bằng cấp, tuổi tác, chưa thấy lấy hiệu quả làm đầu. Để chấm dứt tình trạng dối trá thì cần phải lấy trách nhiệm và hiệu quả làm thước đo của mọi công việc.

* Ông nói dối trá trong hoạt động khoa học chỉ là phần nhỏ, muốn sửa thì phải bắt đầu từ những chuyện lớn hơn, xin ông phân tích rõ điều này?

- Tôi muốn nói đến sự kỳ vọng của người dân vào việc thực hiện nghị quyết trung ương 4. Tôi rất tâm đắc với các ý kiến đề nghị phải quay trở lại giá trị Đại hội VI, để nhìn rõ khuyết điểm, sai lầm do chủ quan gây ra. Từ đó làm rõ nguyên nhân, hậu quả, cách khắc phục những cơ chế không phù hợp, tình trạng thiếu dân chủ, không lắng nghe ý kiến của dân, không nhìn thẳng vào sự thật, không nhìn thấy thực tế, rồi áp đặt tư duy, ý chí của mình cho người khác.

Đây mới chính là căn nguyên tạo ra sự dối trá.Bài học Đại hội VI là khẳng định sự thật khách quan, lấy dân làm gốc, xây dựng Đảng ngang tầm với thời đại, là đạo đức, là văn minh, xây dựng nhà nước pháp quyền, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Tôi cho rằng trong những năm gần đây, công tác xây dựng Đảng chưa đạt kết quả như mong muốn. Trước tình hình khó khăn lại nảy sinh tư duy đối phó.

Lẽ ra phải đưa những sự thật ấy ra để phân tích, phê phán, rút kinh nghiệm, tìm ra giải pháp khắc phục thì lại che giấu đi. Nhưng với người dân thì không có gì có thể che giấu được. Có nhiều việc chính các cơ quan nhà nước nói không đúng, làm dân mất tin. Quản lý lỏng lẻo để xảy ra tình trạng thất thoát lớn, nhiều vụ án nghiêm trọng được phát hiện, nhưng trách nhiệm quản lý thì không rõ.

Kỳ này trung ương kiểm điểm phải làm cho ra khuyết điểm ở đâu, ai phải chịu trách nhiệm những gì. Đặc biệt phải tìm ra trong hệ thống quản lý của mình tại sao lại để tình trạng bất cập, yếu kém xảy ra mãi. Phải coi đấu tranh chống tham nhũng, chống suy thoái, chống dối trá là nhiệm vụ trung tâm hàng đầu của Đảng trong giai đoạn hiện nay. Đồng thời với mở rộng dân chủ, trao quyền cho dân để dân biết, dân bàn, dân kiểm tra, có dân là có tất cả. Đảng, Nhà nước phải sử dụng báo chí làm vũ khí đắc lực cho cuộc đấu tranh này.

Nói dối để  “vui vẻ cả làng”

* Đã từ lâu nhiều người không dám nói lên sự thật. Sợ sẽ bị quy kết là làm mất uy tín cán bộ, làm ảnh hưởng đến thành tích cơ quan, địa phương, làm mất đoàn kết nội bộ, làm giảm ý chí chiến đấu của tập thể... Và rồi ở bên ngoài, ai cũng nghe được những lời báo cáo có cánh hoặc xoa dịu kiểu “nói chung là tốt nhưng cũng còn đôi điều tồn tại”. Nói dối quen đến nỗi tự tin rằng mình đang nói thật. Gần đây trên báo có thông tin bên Singapore có một vụ mua hợp đồng làm ăn bằng sex. Thủ tướng Singapore cho rằng có những điều nói ra sẽ phải hổ thẹn, nhưng cứ nói ra để chỉ hổ thẹn một lần. Hãy ngẫm nghĩ đến triết lý ấy. L.T.Quang

* Tôi đã công tác trong cơ quan nhà nước được 20 năm, nhưng vì tính hay nói thẳng nói thật, không chịu lừa trên dối dưới nên bị chèn ép thẳng tay. Trái lại những người chuyên nói dối, biết nịnh hót, lừa lọc thì lại được trọng dụng. Sánh về trình độ và sự cống hiến của họ còn thua xa nhiều người, nhưng được cái nói dối không biết ngượng nên được cấp trên trọng dụng. Vì vậy gần như CB-CNV trong cơ quan tôi ít nhiều gì cũng buộc phải nói dối, dù họ không hề muốn. Nguyễn Hoàng Ân

* Quê tôi ở Nam Định một tỉnh thuần nông nhưng có tới mấy chục xã mới được phong là xã anh hùng. Sao mà lắm anh hùng thế. Chi phí cho một xã anh hùng là quà tặng, lễ đón nhận, liên hoan, khách mời... Cơ quan tôi ở TP.HCM, một đơn vị có khoảng 700 người, nhưng mỗi năm có gần 200 chiến sĩ thi đua. Chiến sĩ thi đua đâu mà lắm thế? Bệnh nói dối ăn vào máu rồi, thôi thì cứ vui vẻ cả làng... Lương Tâm