HIỂU THẾ NÀO VÀ LÀM GÌ ĐỂ TÁI CƠ CẤU NỀN KINH TẾ ?

Tô Văn Trường 

Chính phủ đã giao cho Bộ Kế hoạch Đầu tư xây dựng Đề án tổng thể tái cơ cấu nền kinh tế gắn với mô hình tăng trưởng sẽ trình Quốc hội tại kỳ họp thứ 3 tháng 5/2012. Lâu nay, trên các phương tiện thông tin đại chúng từ lãnh đạo đến các nhà khoa học, người dân thường nhắc đến nội hàm thuật ngữ tái cơ cấu, tái cấu trúc nền kinh tế theo nhiều góc nhìn, cách hiểu khác nhau.

Một câu hỏi được đặt ra hiểu thế nào và làm gì để tái cơ cấu nền kinh tế? Ngày 15/12 vừa qua, Phó Thủ tướng Nguyễn Thiện Nhân phát biểu tại Hội nghị về Đổi mới cơ chế quản lý khoa học đã phân tích hiện tại đóng góp vào tăng trưởng của Việt Nam do 3 nguồn lực chính, trong đó vốn đóng góp 52%, lao động đóng góp 22% và khoa học và quản lý đóng góp 26%.

Một nền kinh tế mà chỉ dựa vào tài nguyên và lao động rẻ thì rất khó phát triển nhanh và bền  vững. Không rõ cách tính như thế nào để có con số khoa học và quản lý đóng góp vào tăng trưởng của Việt Nam là 26%? Theo quan điểm của chuyên gia Bùi Trinh (Thời báo Kinh tế Sài gòn), năng suất nhân tố tổng hợp (TFP) được tính từ phương pháp ước lượng nguồn tăng trưởng từ hàm sản xuất. Sau khi trừ đi các yếu tố đóng góp về lượng (lao động và vốn) cho tăng trưởng, phần còn lại của tăng trưởng là do đóng góp về sự gia tăng hiệu quả của nền kinh tế, gọi là năng suất nhân tố tổng hợp, chỉ tiêu này hàm chứa sự gia tăng của thay đổi quy trình công nghệ trong sản xuất, quy trình quản lý, năng suất lao động. Hệ số này càng cao chứng tỏ nền kinh tế càng hiệu quả và ngược lại. Qua tính toán hệ số này cho 2 giai đoạn 2000-2005 và 2006-2010 cho thấy hiệu quả của nền kinh tế giảm rõ rệt, nếu giai đoạn 2000-2005 hệ số này đóng góp vào tăng trưởng khoảng trên 22% thì đến giai đoạn 2006-2010 đóng góp vào tăng trưởng của năng suất nhân tố tổng hợp chỉ vào khoảng dưới 8,8%. Thay thế cho sự sút giảm về năng suất được bù đắp bằng đầu tư, nếu giai đoạn trước đóng góp của vốn vào tăng trưởng khoảng trên 50% thì giai đoạn 2006-2010 đóng góp của vốn vào tăng trưởng trên 60%. Một điều ngạc nhiên là trong các thành phần sở hữu (Nhà nước, ngoài nhà nước và khu vực FDI) thì cũng là khu vực FDI có hiệu quả thấp nhất kéo hiệu quả của cả nền kinh tế đi xuống. Như vậy, nền kinh tế của ta đang quá phụ thuộc vào nước ngoài, vào vốn vay ưu đãi ngày càng khó khăn vì ta tuyên bố  GDP/đầu người vượt 1000USD.

Trong từ điển bách khoa Việt Nam không tìm thấy nguyên nghĩa của từ tái cơ cấu kinh tế. Nếu mỗi người hiểu nó một cách khác nhau, và nếu vậy thì "biết đâu mà ...lần". Theo những thông tin không đầy đủ mà chúng  tôi nhận được, thì anh chị em nghiên cứu kinh tế, xã hội có nhiều ý kiến khác nhau về tái cấu trúc nền kinh tế. Ví dụ có người hiểu đây là đợt mới của tiến trình đổi mới kinh tế và đất nước đáng lẽ đã phải đến sớm hơn. Có người hiểu tái cấu trúc nền kinh tế đòi hỏi điều kiện tiên quyết là đổi mới hệ thống chính trị. Có người hiểu tái cấu trúc nền kinh tế chỉ là một bộ phận, phải gắn bó chặt chẽ với toàn bộ công cuộc thay đổi mô hình phát triển đất nước trong thực trạng của nước ta và tình hình của thế giới  ngày nay.

          Theo Wikipedia  "Tái cơ cấu (Reengineering) là việc xem xét và cấu trúc lại một phần, một số phần hay toàn bộ một tổ chức, một đơn vị nào đó". Có ý kiến cho rằng chữ tái cấu trúc, dịch từ tiếng Anh là restructuring, là chữ vô nghĩa về mặt lý thuyết kinh tế cũng như chính trị. Chữ này cũng vô nghĩa như chữ đổi mới. Chúng chỉ là khẩu hiệu thôi, cho nên ai đó đặt ra nó thì phải cho nó nội dung và mục tiêu. Ở đây chỉ bàn về vấn đề kinh tế. Đổi mới thật ra là đổi cũ, tức là đi về cái cũ, cái kinh tế thị trường ngàn xưa đã có.    

Có ý kiến cho rằng tái cơ cấu là việc sắp xếp lại, điều tra, thẩm định, đánh giá lại cơ cấu của các mô hình kinh tế-xã hội, của các tổ chức; trong đó có các doanh nghiệp. Nội dung của tái cơ cấu doanh nghiệp quan tâm đến tính hệ thống và chuyên nghiệp trong phương thức xác định, thành lập loại hình, quy mô, tổ chức sản xuất, kinh doanh, các mối liên doanh, liên kết, các phương thức và kỹ năng điều hành, các định hướng và mục tiêu phát triển. Trong điều kiện hiện nay, tái cơ cấu đòi hỏi các doanh nghiệp phải thay đổi tư duy, mạnh dạn và chú trọng sáng tạo trong quản lý, cung cách điều hành, nghiệm thu và đúc kết. Tái cấu trúc lại các quá trình tổ chức sản xuất kinh doanh, trên cơ sở đó định hình các loại hình và mô hình, cơ cấu tổ chức phù hợp với điều kiện và định hướng kinh doanh của doanh nghiệp. Qua đó, cần kịp thời xây dựng lại toàn bộ sơ đồ cơ cấu tổ chức, thậm chí thay đổi bề mặt và cả chiều sâu. Tái cơ cấu thường quan tâm đến việc xem xét các hệ thống lập kế hoạch kinh doanh, hệ thống quản trị chuỗi cung, maketing và thẩm định chuỗi cầu (quản trị quan hệ khách hàng), hệ thống quản trị nhân lực, hệ thống quản trị tài chính. Đúng ra nên gọi là “hoàn thiện hóa cơ cấu”, còn như gọi “tái cơ cấu “ không được đầy đủ nội dung, ý nghĩa này.

          Theo chúng tôi hiểu nếu chỉ xét cấu trúc (cơ cấu) của nền kinh tế, không hoặc chưa tính tới mục tiêu, vận hành và điều khiển, thì tái cấu trúc kinh tế (cấu trúc lại kinh tế) gồm những chiều cạnh cấu trúc lại như:  Cấu trúc lại các khâu của quá trình tái sản xuất mở rộng: đầu tư, sản xuất, lưu thông, phân phối, tiêu dùng. Cấu trúc lại các thành phần kinh tế : khu vực nhà nước, khu vực tư nhân (cá thể, tiểu chủ, tư sản), khu vực tập thể, khu vực có vốn nước ngoài, khu vực cổ phần hóa. Nếu  chỉ đặt trọng tâm vào tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước (1 trong 3 trọng tâm của tái cơ cấu nền kinh tế lần này) là không đủ mà là vấn đề công khai, minh bạch trong quản lý các doanh nghiệp nhà nước và bình đẳng giữa doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp tư nhân trong nền kinh tế.

          Cấu trúc lại các yếu tố sản xuất : lực lượng lao động, đất đai và tài nguyên khác, tư liệu sản xuất, khoa học và công nghệ, tri thức (của kinh tế tri thức). Cấu trúc lại kinh tế trong nước và kinh tế đối ngoại. Cấu trúc lại các ngành kinh tế : công nghiệp, nông nghiệp, dịch vụ, cần chú ý các tổ hợp kinh tế lớn. Cấu trúc lại các vùng kinh tế. Cấu trúc lại khu vực kinh tế thực và khu vực kinh tế ảo (từ "ảo" không chuẩn, nhưng đã quen dùng). Cấu trúc lại kinh tế vi mô : các doanh nghiệp, các hộ.

Còn có thể có những chiều cạnh tái cấu trúc kinh tế khác nữa. Tùy thực trạng kinh tế của từng nước trong từng thời gian (đối với kinh tế thế giớ́i cũng tùy thực trạng kinh tế thế giới trong từng thời gian) mà chọn tập trung vào những chiều cạnh tái cấu trúc kinh tế nào, trọng tâm là ở đâu, các biện pháp thực hiện và lộ trình thực hiện tái cấu trúc ra sao. Một điều rất quan trọng là xác định đúng lực lượng tiến hành tái cấu trúc kinh tế là lực lượng nào, gồm những ai, từng nhóm người có vai trò, trách nhiệm và công việc cụ thể ra sao.

Tái cấu trúc kinh tế là rất quan trọng và cấp bách : Không phải  chỉ để chữa các khuyết tật mà phải có ý nghĩa quyết định là phát huy thế mạnh, tranh thủ thời cơ, vượt qua thách thức, đáp ứng yêu cầu mới, làm bừng nở những khả năng mới. Tái cấu trúc trúc kinh tế phải gắn chặt chẽ với năng suất và chất lượng, nếu không tái cấu trúc hệ thống đào tạo nguồn lực thì cũng chỉ là nhất thời. Tái cấu trúc nền kinh tế chỉ thành công khi Đề án phải chứng minh được dân chủ, tin ở dân, phát huy trí tuệ và sức mạnh của dân, thực hiện dân biết, dân bàn, dân quyết, dân làm, dân kiểm tra, dân hưởng. 

Chúng ta bàn đến tái cấu trúc nên kinh tế/ tái cơ cấu đầu tư. Muốn đầu tư đúng, hiệu quả trước hết phải tái cơ cấu hệ thống tổ chức  vì với hệ thống tổ chức còn chưa phù hợp thì rất khó nói đến tái cơ cấu đầu tư. Lấy ví dụ thực tế vấn đề tái cơ cấu trong nông nghiệp (nghĩa rộng) trong Bộ Nông nghiệp & Phát triển nông thôn có Cục gồm hệ thống chân rết đến huyện xã, xong lại nhiều Cục hoạt động như Vụ vì chẳng có hệ thống. Mối quan hệ Tổng cục/Cục/Vụ cũng cần xử lý  thấu đáo. Cần xem lại cơ cấu xuất khẩu: Đánh giá lại các ngành hàng xuất khẩu chủ lực, ai được trong việc xuất khẩu này, doanh nghiệp, Nhà nước hay người dân?. Thực tế cho thấy doanh nghiệp là được lợi nhiều nhất, vì họ chỉ mua ngọn (sản phẩm) mà không hề tham gia vào quá trình sản xuất và người chịu thiệt thòi nhất vẫn là nông dân. Cần thay đổi tư duy về xuất khẩu: Không nhất thiết theo số lượng mà phải theo giá trị. Các nước đều hướng vào xuất khẩu nông sản chế biến sâu chứ không phải thô. Xem lại vấn đề xuất khẩu gạo, không nên tự hào vì ta đã trở thành cường quốc xuất khẩu gạo hơn 6 triệu tấn/năm. Chỉ cần đảm bảo xuất khẩu khoảng 2-3 triệu tấn là đủ, chuyển đổi sang trồng lúa chất lượng cao (tiêu tốn ít phân bón, thuốc bảo vệ thực vật) sang trồng cây thay thế nhập khẩu như ngô, đậu tương (tất nhiên phải có chính sách khuyến khích) để giảm nhập khẩu như hiện nay. Tái cơ cấu hệ thống trường Đại học theo nguyên tắc, không nên có trường này thuộc Bộ Giáo dục & Đào tạo, trường kia lại thuộc Bộ Nông nghiệp và PTNT. Có cơ chế cho Doanh nghiệp đầu tư vào nông nghiệp theo mô hình khép kín từ sản xuất, chế biến, tiêu thụ, người nông dân góp vốn với doanh nghiệp bằng quyền sử dụng đất và họ như các cổ đông của Doanh nghiệp, có chia sẽ lợi ích như vậy mới bền vững.

Vấn đề rất nghiêm trọng là phải thay đổi tư duy làm kinh tế vẫn còn mang nặng bệnh thành tích, “bệnh anh hùng”!. Thật tù mù không thể hiểu được, bởi vì tỉnh nào cũng nói GDP trên 10% nhưng khi tính con số GDP trung bình của cả nước lại khác hẳn? Với tình hình kinh tế hiện nay của đất nước trong khi vừa đòi hỏi đầu tư giảm từ 42% năm 2010 xuống 34,5% (giảm gần 8 điểm %) mà GDP lại tăng được 5,9%? Chỉ có “ảo thuật gia” mới nhào nặn được các con số đầy mâu thuẫn, không tưởng này.

Thể chế chính trị nào thì sinh ra cơ chế đó cho phù hợp. Cơ chế sinh ra cơ cấu, chính sách, pháp luật đi kèm, có tác dụng tương hỗ, giao hòa và xử lý với các đối trọng.  Cái gốc để đẻ ra cơ cấu một nền kinh tế là cơ chế. Vì vậy, cơ chế cũ không thể đẻ ra cơ cấu mới, chẳng qua chỉ là sự điều chỉnh, cải thiện nào đó mà thôi. Thể chế chính trị vẫn vậy, cơ chế nằm nguyên, thì cơ cấu kinh tế phải tuân thủ và vận hành theo. Chừng nào tiến hành "tái cấu trúc cơ chế"  tương đối phù hợp, thì tái cơ cấu mới có điều kiện để thực hiện có hiệu năng và chất lượng. Tái cơ cấu phải tạo đà mạnh mẽ cho đổi mới và phát triển. Nhưng nếu căn nhà vẫn vậy, mà gọi là tái cơ cấu chẳng qua như sắp xếp lại đồ đạc, vật dụng trong nhà, hiệu quả chẳng có gì đáng kể.  

Nền kinh tế và xã hội không phải là cái máy và Chính phủ không phải là ông thợ máy. Một câu hỏi được đặt ra nếu doanh nghiệp là của người khác thì làm sao Chính phủ ra lệnh thay đổi được?. Ngay cả nước Mỹ làm sao nói tái cấu trúc kinh tế!? Họ chỉ có thể đưa ra luật để “regulate market”, mà ngay cả Chính phủ Mỹ  muốn làm như thế cũng chưa được vì bị nhiều áp lực chống lại. Suy cho cùng, ở nước ta chừng nào chưa đổi mới cơ chế tổ chức quản lý kinh tế xã hội thì hiệu quả thực tế của việc tái cơ cấu nền kinh tế vẫn còn là câu hỏi còn bỏ ngỏ chưa có lời giải đáp.