Thứ trưởng Lê Mai: “Kiến trúc sư trưởng” quan hệ Việt - Mỹ

Lê Thọ Bình

20 năm trước, ngày 11/7/1995, Tổng thống Mỹ Bill Clinton tuyên bố bình thường hóa quan hệ ngoại giao với Việt Nam.

 

Thứ trưởng Lê Mai (bên phải) và Thượng nghị sĩ John Kerry trả lời các nhà báo sau phiên họp tại Hà Nội tháng 11/1992 - Ảnh: AFP

20 năm trước, ngày 11/7/1995, Tổng thống Mỹ Bill Clinton tuyên bố bình thường hóa quan hệ ngoại giao với Việt Nam. Đây là sự kiện có ý nghĩa to lớn đối với nền ngoại giao Việt Nam nói chung và quan hệ Việt Nam - Hoa Kỳ nói riêng. Kết quả này là sự nỗ lực của cả hai phía Việt Nam và Hoa Kỳ, trong đó không thể không nói đến vai trò của Thứ trưởng Ngoại giao Lê Mai, người được truyền thông Mỹ đánh giá là một trong những “kiến trúc sư” mối quan hệ Việt - Mỹ.

“Việt Nam là một đất nước chứ không phải cuộc chiến”

Thứ trưởng Ngoại giao Lê Mai (SN 1940, tại Huế) được giới chính trị gia và truyền thông phương Tây, đặc biệt là Mỹ, đánh giá rất cao. Dáng người mảnh mai, nói tiếng Anh như người bản địa, nụ cười đôn hậu thường trực trên môi, ông có sức hút kỳ lạ với người đối thoại. Không chỉ khi ông dẫn đầu đoàn Việt Nam đàm phán với Mỹ về bình thường hóa quan hệ Việt Nam - Hoa Kỳ, rồi đàm phán về Hiệp định Thương mại song phương Việt - Mỹ, đặt nền móng cho Việt Nam gia nhập WTO sau này, mà ngay từ khi ông còn là Đại sứ đặc mệnh toàn quyền Việt Nam tại Thái Lan, ông đã được truyền thông phương Tây ca ngợi là nhà ngoại giao mẫn tiệp. Việc ông góp phần cải thiện quan hệ Việt Nam - Thái Lan đã nâng hình ảnh Việt Nam lên rất nhiều trong thời kỳ nước ta bị cấm vận khi quân đội Việt Nam vào Campuchia tiêu diệt bọn diệt chủng Pôn Pốt.

Thứ trưởng Lê Mai được giới chính trị và báo giới Mỹ coi là “Kiến trúc sư của quan hệ Việt - Mỹ”. Trong giai đoạn từ 1988 - 1996, tôi có nhiều dịp được làm việc cùng ông với vai trò là bình luận viên quốc tế báo Quân đội Nhân dân (từ 1988-1994).

Các nhà ngoại giao châu Á, nhất là khu vực Đông Nam Á thường rất ngưỡng mộ mỗi khi nhắc đến Thứ trưởng Lê Mai. Những đồng nghiệp của các báo như Bangkok Post, Tạp chí Kinh tế viễn đông, Nikkei… thường trú ở Hà Nội thời bấy giờ mà tôi có nhiều dịp trò chuyện, đều rất kính phục ông. Ông đã có vai trò to lớn trong tiến trình Việt Nam trở thành thành viên chính thức của tổ chức ASEAN vào năm 1995.

Lần đầu tiên tôi có bài phỏng vấn với Thứ trưởng Lê Mai là cuối tháng 11/1991. Cuộc phỏng vấn được thực hiện khi Thứ trưởng Lê Mai vừa kết thúc phiên đàm phán đầu tiên với Trợ lý Bộ trưởng Bộ ngoại giao Hoa Kỳ về Đông Á - Thái Bình Dương Robert Solomon, ngày 21/11/1991. Đây là vòng đàm phán chính thức đầu tiên về bình thường hóa quan hệ Việt - Mỹ. Trong bài phỏng vấn này, ông nói rằng, quan hệ Việt Nam - Hoa Kỳ đang ấm dần lên và có những bước tiến đáng kể. Song ông cũng cảnh báo, chặng đường phía trước còn đầy cam go và có những diễn biến khó lường, cần hết sức tỉnh táo, nhưng việc bình thường hóa là không thể đảo ngược được.

Trong vòng bốn năm, cứ sau mỗi vòng đàm phán tôi lại có dịp được gặp ông. Cũng có lúc ông trực tiếp gọi tôi đến phòng làm việc để trao đổi một vấn đề còn khúc mắc và cần làm cho dư luận hiểu rõ, ủng hộ.

Ngày 11/7/1995, Tổng thống Mỹ Bill Clinton tuyên bố bình thường hóa quan hệ ngoại giao với Việt Nam. Để có được sự kiện mang tính bước ngoặt trong nền ngoại giao Việt Nam nói chung và quan hệ Việt - Mỹ nói riêng này, cả hai bên đã phải vượt qua muôn vàn khó khăn.

Hai chướng ngại bao trùm mà phía Mỹ luôn mang ra để mặc cả là Việt Nam đóng quân tại Campuchia và vấn đề tù binh chiến tranh (Prisoner of War), người Mỹ mất tích (Missing in Action), gọi tắt là vấn đề POW/MIA. Đầu những năm 1990 vấn đề Campuchia đã được giải quyết, nhưng vấn đề POW/MIA vẫn còn rất nhiều việc phải làm.

Trong khi đó, nội bộ Việt Nam chúng ta cũng chưa phải đã đồng thuận hết. Tôi còn nhớ, trong một lần trò chuyện với Thứ trưởng Lê Mai, ông bảo: “Cái khó khăn nhất từ phía Việt Nam chúng ta là làm sao hóa giải “những cái đầu nóng” của một bộ phận vẫn nhìn Mỹ như là “kẻ thù chiến lược”.

Phải nói rằng, trong bối cảnh “trong chưa thực sự ấm, ngoài chưa thực sự êm” ấy thì những đóng góp của các nhà ngoại giao Việt Nam, đặc biệt Thứ trưởng Lê Mai là hết sức quan trọng. Ông đã thuyết phục nhiều “cái đầu nóng” rằng việc bãi bỏ cấm vận đối với chúng ta thực sự có tính chất “sống còn”.

Tôi đã có dịp phỏng vấn các Thượng nghị sỹ (TNS) Mỹ, những người cũng có ảnh hưởng lớn tới tiến trình bình thường hóa quan hệ Việt Nam - Hoa Kỳ như TNS John Kerry, John McCain, Bob Smith…, trao đổi với các đồng nghiệp phương Tây, đặc biệt là các phóng viên Mỹ, khi nói về Thứ trưởng Lê Mai, họ đều cảm phục và kính trọng. Họ luôn đồng nhất ông với câu nói nổi tiếng (của ông) như là biểu tượng của quan hệ Việt - Mỹ “Việt Nam là một đất nước chứ không phải là một cuộc chiến tranh”.

Nhà ngoại giao xuất sắc

Lần cuối cùng tôi được gặp Thứ trưởng Lê Mai là tại cuộc họp báo quốc tế về bình thường hóa quan hệ Việt - Mỹ tại Nhà khách Chính phủ, số 2 Lê Thạch, Hà Nội. Tôi đã đặt câu hỏi cho ông: “Nếu được bổ nhiệm làm Đại sứ đặc mệnh toàn quyền đầu tiên của Việt Nam tại Mỹ thì công việc đầu tiên ông làm là gì?”. Phòng họp báo sôi động hẳn lên. Ngưng một lát, khi phòng họp trở lại yên lặng, ông mỉm cười: “Hiện tại chưa có quyết định đó. Nếu có một quyết định như vậy thì việc đầu tiên tôi sẽ suy nghĩ là mình cần phải làm gì”. Cả phòng họp báo lại ồn ào.

Tiếc rằng, đó là câu nói cuối cùng mà tôi được nghe từ Thứ trưởng Lê Mai. Ngày 13/6/1996, ông đột ngột qua đời ở tuổi 56. Đó thực sự là một mất mát lớn đối với nền ngoại giao Việt Nam.

Tháng 6/2006, tưởng niệm 10 năm ngày Thứ trưởng Lê Mai qua đời, trên tờ “The Wall Street Journal”, nhà bình luận chính trị nổi tiếng, chuyên gia nghiên cứu hàng đầu về Đông Nam Á viết: “Mối bang giao hữu hảo Hoa Kỳ - Việt Nam mang ơn rất nhiều một con người với dáng điệu mảnh mai, hay mỉm cười, đã ra đi vào dịp này của 10 năm về trước. Nếu không có ông Lê Mai, nhà ngoại giao kỳ cựu của chính quyền Hà Nội, thì Nhà nước cộng sản Việt Nam khó có thể mời được Tổng thống G. Bush sang thăm Hà Nội vào tháng 11/2006 và đưa Việt Nam tới ngưỡng cửa của WTO”.

Ngay sau khi Thứ trưởng Lê Mai qua đời, tờ Asianweek viết: “Ông Lê Mai là kiến trúc sư tiến trình bình thường hóa quan hệ Việt Nam và Mỹ kể từ năm 1977, một người có vai trò chính đưa tới sự chấm dứt cấm vận kinh tế của Washington vào tháng 2/1994 và tạo dựng quan hệ bình thường 18 tháng sau đó”. Còn trên tờ The Independent, London, ngày 14/6/1996, nữ ký giả kỳ cựu Judy Stowe đã viết một bài dài ca ngợi Thứ trưởng Lê Mai, trong đó nhấn mạnh: “Ông Lê Mai là một trong những nhà ngoại giao xuất sắc nhất. Dư luận quốc tế đã từng mong muốn ông là Đại sứ Việt Nam đầu tiên tại Mỹ, hay có thể sẽ là Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Việt Nam. Dù ở cương vị nào đi nữa thì ông cũng là người tháo gỡ sự cô lập quốc tế đối với Việt Nam trong một thời kỳ dài”.

Lê Thọ Bình